تحقیق کارکرد های روانشناختی دعا
الف) اضطراب
پیش گیری و درمان اضطراب، از زمینه های کاربردی پژوهش درباره دعا به شمار می رود. زندگی انسانی در جوامع کنونی، مخاطره انگیز می نماید. احساس سردرگمی، پوچی های ناشی از دور شدن از فطرت اصیل خویش، زندگی ماشینی و شیوع انواع انحراف های اخلاقی، بیش از پیش، انسان ها را دچار مشکلات روحی و روانی کرده است. انسان امروز، چنان سرخورده و سرگردان است که همگان به گونه ای آن را احساس می کنند. در این شرایط، پژوهش های تجربی در طول بیش از دو دهه، با بیان نقش ارزش ها در روان درمانی، بر ضرورت به کارگیری دعا، نماز، عبادت و حضور در محافل و مکان های مذهبی تأکید می کنند.
اگر انسان با خدا ارتباط داشته باشد و در هر شرایطی، از جمله موقعیت های دشوار زندگی مانند بیماری، فقر و مشکلات اقتصادی، فقط از خداوند کمک بخواهد، هرگز دچار سرآسیمگی و نگرانی و اضطراب نخواهد شد.
پژوهش های تجربی نشان داده است ذکر، دعا و نیایش، در پیش گیری و درمان اضطراب نقش اساسی دارد. بنا بر نتایج پژوهش های کرال و شیهان (۱۹۸۹)، باور به وجود خدایی که موقعیت ها را کنترل می کند و مسئول روزی انسان هاست، تا حد زیادی، اضطراب ناشی از فقر، بی کاری، بیماری و مانند آن را کاهش می دهد، چنان که افراد مؤمن، ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می کنند. آنها بر این باورند که می توان با نیایش، تأثیر منفی بیماری و فقر را بر روان کنترل کرد. ازاین رو، با دعا و نیایش می توان به شیوه ای مؤثر اضطراب را کاهش داد و از آن پیش گیری کرد.
پیش از عمل جراحی، فرد دچار اضطراب می شود. از آنجا که دعا، احساس سبکی و آرامش را برای فرد به ارمغان می آورد و هراس و نگرانی را از او می زداید، تأثیر دعا بر پیش گیری از اضطراب عمل جراحی و به طور کلی، در بهبود اختلال های روانی از جمله اضطراب، انکارناپذیر است. رازلی و همکاران او در پژوهشی بر روی ۱۳۰ بیمار مبتلا به اضطراب، به این نتیجه رسیدند که افراد دارای باورهای مذهبی، با بهره گیری از دعا و نیایش، در مقایسه با افراد غیرمذهبی زودتر درمان شدند.
پژوهش های صورت گرفته در ایران نیز نشان می دهد دعا در پیش گیری و کاهش اضطراب مؤثر است. برای مثال، پژوهشی که واعظی و همکاران او با هدف بررسی رابطه دعا و اضطراب، روی گروهی از دانش آموزان مدارس تهران انجام دادند، نشان می دهد دعا سبب ایجاد آرامش در فرد می شود و نگرانی را کاهش می دهد.1
دوستدار قلی در پژوهش روی همه دانش آموزان پسر مقطع متوسطه شهر تهران، آثار نیایش در کاهش اضطراب را بررسی کرد. نتایج تحقیق او نشان داد دعا و نیایش، در کاهش اضطراب مؤثر است.2
1. علی نقی فقیهی، جوان و آرامش روان، مجموعه مقالات، ص۱۰۷.
2. فصل نامه دانشگاه اسلامی، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها، ش ۱۲و۱۳، صص 19ـ32.
ب) افسردگی
بر اساس بررسی های صورت گرفته، دعا و نیایش در پیش گیری و درمان افسردگی نیز مؤثّر است. افسردگی، امروزه شایع ترین اختلال روانی است که در همه جوامع و همه گروه های سنی دیده می شود. این اختلال، بر جنبه های گوناگون زندگی مردم اثر می گذارد. بی اشتهایی، احساس خستگی، غمگینی، ناامیدی و احساس درماندگی، از نشانه های مهم افسردگی است.
عوامل افسردگی
عوامل فراوانی در پیدایش یا تشدید افسردگی مؤثر است. روان شناسان در پژوهش های خود، به تأثیر یک یا چند عامل از عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی، اجتماعی، عاطفی و شناختی در افسردگی اشاره کرده اند.1 در منابع اسلامی، علت عمده افسردگی، نگرش های نامعقول، افراط و تفریط در خواسته ها، تأثیر گناه، کم رنگ شدن معنویت در زندگی و نبودن غنای روحی است. کسی که خدا را فراموش می کند، خود را نیز از یاد می برد. این موضوع، زمینه را برای انواع اختلال های روانی فراهم می سازد. خداوند در قرآن می فرماید: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکا؛ هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی سختی خواهد داشت». (طه: 124)
بر اساس جهان بینی اسلامی، وابستگی انسان به دنیا و غفلت از یاد خدا، در بروز افسردگی جایگاهی ویژه دارد. گزارش پژوهش های مک نمار، کاتلین، هاکت و گیل (۱۹۸۶)؛ گراباو، روی، بروکات و باری (۱۹۸۳)؛ براون و استوت (۱۹۸۳)؛ میتر (۱۹۹۱) و ریبکا (۱۹۹۲) بیانگر نقش باورهای غلط و منفی از خود، محیط و پیش بینی آینده و در بسیاری موارد، کم رنگ شدن عقاید مذهبی در افراد افسرده است.2 پیش تر، یونگ (۱۹۳۵) در جریان فعالیت های روان درمانی خود دریافت که دور شدن از مذهب، قطع رابطه با خدا و داشتن اندیشه های غلط می تواند سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی در فرد شود.
وی در این باره چنین می نویسد: «در میان بیمارانی که در نیمه دوم زندگی؛ یعنی حدود ۳۵ سالگی هستند، حتی یک نفر را ندیده ام که در حقیقت، مشکلش پیدا کردن دیدگاه مذهبی و رابطه معنوی با خدا نبوده باشد.»3 بنابراین، با توجه به آیات و روایات و نیز تحقیقات تجربی، هیچ گونه تردیدی باقی نمی ماند که دوری از مذهب و معنویت سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی خواهد شد.
1. ایون برن، بلک ماری و دیوید سون، شناخت درمانی افسردگی و اضطراب، ترجمه: حسن توزنده، صص41ـ53.
2. مهدی صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص۸۶..
3. ویلیام ووست، روان درمانی و معنویت، ترجمه: شهریار شهیدی و سلطان علی شیرافکن، ص۵۰.
دعا و درمان افسردگی
«شناخت درمان گری»، در درمان افسردگی، بیشتر از دیگر روش ها کاربرد دارد. برای پیش گیری و درمان افسردگی، بزرگان دین، بر نگرش درست افراد از خود، هستی، خدا، زندگی و سنت های حاکم بر آن تأکید کرده و آموزش های لازم را داده اند.
در احادیث گوناگون، آمده است که شناخت واقع بینانه، منطقی و درست، افسردگی را می زداید. امام علی علیه السلام می فرماید: «نِعْمَ طارِدِ الْهُمُومِ الْیقینُ؛ یقین، از بین برنده (درمان) خوبی برای غم هاست.»1 از آنجا که دعا و نیایش نیز برخاسته از باورهای ویژه ای است، می تواند به پیش گیری و درمان افسردگی کمک کند. شناخت معنا و هدف زندگی، احساس تعلق داشتن به منبع والا و امیدواری به یاری خداوند در شرایط سخت زندگی، از جمله باورهایی است که افراد مذهبی با بهره مندی از آنها می توانند از دچار شدن به افسردگی پیش گیری کنند. در روایات، افسردگی را به «غم» تعبیر و توصیه کرده اند از دعا برای درمان آن استفاده کنید. امام صادق علیه السلام فرمود: «چه چیز مانع می شود که یکی از شما، هر گاه بر اثر مشکلی از مشکلات دنیا، دچار غم و اندوه شد، وضو بگیرد. سپس داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بگزارد و بعد از نماز، دعا کند.»2 در روایت های دیگری نیز به این اثر دعا اشاره شده است.3
آدلر (۱۹۸۷) در پژوهشی، تأثیر مذهبی بودن و ارتباط معنوی با خدا را بر افسردگی بررسی کرده است. نتایج تحقیق او نشان می دهد افسردگی در مردان و زنانی که به کلیسا می روند و به نیایش می پردازند، سریع تر از دیگران بهبود می یابد.
کونیک و همکاران (۱۹۹۵)، رابطه مذهبی بودن را با نشانه های شناختی افسردگی بررسی کردند. بنا بر نتایج این تحقیق، نشانه های شناختی افسردگی مانند احساس خستگی، بی علاقگی، کناره گیری اجتماعی و احساس شکست و ناامیدی، در افرادی که اهل دعا و نیایش اند، کمتر است. پژوهش های تجربی صورت گرفته در ایران نیز نشان می دهد میان باورهای مذهبی و رفتارهایی چون نماز، دعا، زیارت و توکل با افسردگی رابطه منفی وجود دارد. این یافته ها نشان داد کاهش علاقه به زندگی، انزواطلبی، احساس غم، خودکم بینی، بی قراری، احساس شکست و ناامیدی، در افراد افسرده غیرمذهبی، بیشتر از افراد افسرده مذهبی است. سطوح مذهبی بودن (مذهبی بودن درون سو و برون سو) نیز در میزان دچار شدن به افسردگی نقش دارد.4
نتایج این پژوهش ها که بیان کننده ارتباط مثبت میان باورهای مذهبی و دعا با کاهش افسردگی است، می تواند رهنمودی برای برنامه سازان صدا و سیما باشد تا در برنامه های تلویزیونی و فیلم ها و سریال ها، بر اهمیت باورهای مذهبی به ویژه دعا در سلامت روان بیشتر تأکید کنند. همچنین از نتایج پژوهش های صورت گرفته می توان به عنوان سندی علمی برای دادن مشاوره مذهبی به افراد مبتلا به افسردگی استفاده کرد.
1. علاءالدین هندی، کنزالعمال، ص۱۸۱.
2. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۴، ص۳۱۹.
3. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۷.
4. مهدی صانعی، بهداشت روان در اسلام، ص23.
ج) دیگر اختلال های روانی
پژوهش ها نشان داده است درمان از راه دعا و نیایش برای درمان اسکیزوفرنی های حاد، حملات مانیک، خودکشی، واکنش مرگ، جامعه ستیزی و الکلیسم، بسیار مؤثر است.1 ایدلر (۱۹۸۷) نیز در تحقیق روی ۲۸۱۱ فرد سال خورده به این نتیجه رسید که افسردگی و دیگر اختلال های روانی مشابه، در میان کسانی که به کلیسا می رفتند و به عبادت و نیایش می پرداختند، کمتر بود.2
1. مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی=، مجله روان شناسی و دین، ش۳، ص۶۵.
2. مایکل آرگایل، روان شناسی شادی، ترجمه: مسعود گوهری، صص265و266.
ارتباط میان دعا و سلامت روان دانشجویان
دوره جوانی، دوره آسیب پذیری در برابر بیماری های روانی، به ویژه افسردگی است. دانشجویان، بیش از دیگر جوانان به افسردگی دچار می شوند. شاید علت اصلی آن، دوری از خانواده و محیط های آموزشی دانشگاه ها باشد. پژوهش ها نشان داده است دانشجویانی که در فعالیت های مذهبی شرکت می کنند، در مقایسه با کسانی که در این گونه برنامه ها شرکت نمی کنند، روان سالم تری دارند.
در نتایج یک تحقیق ملی در امریکا که روی دانشجویان ۴۶ دانشگاه و دانشکده این کشور صورت گرفت، مشخص شد دانشجویان به دور از فعالیت های مذهبی، دو برابر دانشجویانی که به فعالیت های مذهبی می پردازند، مشکلات افسردگی و ضعف سلامت روان دارند. یکی از پژوهشگران می نویسد: «به نظر می رسد مذهبی بودن و دعا و نیایش با خدا در سلامت روان و بهزیستی روان شناختی دانشجویان اثرگذار است. این نتایج همچنین نشان داد از مجموع ۳۶۸۰ دانشجویی که مورد مطالعه قرار گرفتند، ۷۷ درصد آنها به دعا و نیایش می پردازند و ۷۸ درصد، با دوستان خود درباره موضوع های مذهبی بحث می کنند.»1 یافته های این پژوهش، رهنمود خوبی است برای اینکه موضوع دعا برای دانشجویان، در دانشگاه ها تبیین و تحلیل روان شناختی شود و در نتیجه، آنها بتوانند با دعا و نیایش، از افسردگی پیش گیری کنند.
1. رضا رستمی، مجله بهداشت روان و جامعه، ش۱، صص 8 و 9.
احساس ایمنی
احساس امنیت عبارت است از احساس آزادی نسبی از خطر. این احساس، حالتی خوشایند ایجاد می کند و فرد در آن حالت، به آرامش جسمی و روحی می رسد. ایمنی نیز مانند ارزش، از احساسات و عواطف زیر بنایی و حیاتی برای تأمین بهداشت روانی است. افراد ناامن، نامتعادلند. شخصی که از بیرون و درون خود همواره احساس ناامنی، ترس و خطر می کند (دل شوره و اضطراب دارد)، نمی تواند انسان سالمی باشد. او با پرخاشگری و اضطراب، واکنش نشان می دهد و در دنیای ذهنی خود مدام در حال دفع کردن خطرهای احتمالی است.
برای سلامت جسمی و روانی، احساس امنیت، لازم و ضروری است. احساس ناامنی همیشگی، شخص را در حال بسیج کردن مداوم نیرو و تلاطم و به هم ریختگی متابولیسم بدن قرار می دهد و ادامه چنین وضعیتی به اختلال های روان ـ تنی منجر می شود. به تصریح قرآن،1 اهل ایمان به برکت وجود ارتباط سازنده با پروردگار، در آرامش و امنیت روانی کامل به سر می برند. 2
نابهنجاری های روانی و رفتاری در انسان، هنگامی شروع می شود که احساس ناامنی به شدت بر وجود او حاکم شود. بنابراین، می توان با الهام گرفتن از آموزه های دینی و انجام مناسکی چون زیارت و دعا و برقراری پیوندی قوی با خالق متعال، بر این ناامنی غلبه و به سلامت روحی و بهداشت روانی فرد کمک کرد.
نقش دعا در درمان
گروهی از روان پزشکان دانشکده علوم پزشکی علامه اقبال لاهوری در پاکستان، در سال 1985م. به این نتیجه رسیده اند که درمان افسردگی با نماز و تهجد، نافله و ذکر آیات قرآنی، در گروه مورد مطالعه، تا 78 درصد مؤثر بوده است. در مقابل، در گروه شاهد که شب بیدار بودند، پانزده درصد بهبود دیده شده است. تحقیق دکتر محمد اظهر از مالزی نیز نتایج مشابهی را نشان داده است. همچنین روان پزشکان معتقدند مرگ و میر افرادی که تعداد نزدیکان آنان محدود بوده، تا سه برابر، بیش از کسانی است که با دوستان خود در تماس مستمر و همیشگی بوده اند.
بنا بر بررسی های حسین اکبر (1377)، نماز جماعت و رفتن به مسجد، امکان تماس مستمر با افراد هم عقیده و روابط اجتماعی را فراهم می کند. خاتونی (1376) دریافته است شنیدن آوای قرآن، اضطراب بیماران قلبی را کاهش می دهد. همچنین رمضانی (1380) در بررسی وضعیت روانی و مذهبی افراد مبتلا به ویروس ایدز دریافت، در طول مدت مطالعه باورهای دینی و اعتقادی افراد، هم گام با آن، سیر بیماری دست خوش تغییر شده است. بنابراین، وی نتیجه می گیرد با استفاده از درمان های روان شناختی همراه با شیوه های مبتنی بر عقاید و باورهای مذهبی، دردهای روحی و روانی به طور مؤثرتری در افراد مبتلا کاهش می یابد و زمینه پیش گیری از گسترش و انتقال ویروس به دیگر افراد، در آنها تقویت می شود.
در پژوهش موسوی و همکاران (1380) درباره حضور در اجتماعات مذهبی و ارتباط آن با بیماری حاد قلبی، مشخص شد در مجموع، افرادی که در مراسم و گردهمایی های مذهبی مورد مطالعه حضور نیافتند، بیش از 32 درصد از بیماران حاد قلبی در شش ماه پیش از ابتلا را تشکیل می دادند، در حالی که این رقم در گروه کنترل، کمتر از سیزده درصد بوده است. جیمز و مانویل جی (1993) در پژوهش های خود به این نتیجه رسیده اند که تمرین های مذهبی و نیایش، موجب درونی شدن ایمان مذهبی و ارتقای وضعیت روانی بازماندگان از جنگ ویتنام شده است.
در دوران نوجوانی، از آثار بسیار روشن مسائل فرهنگی بر رفتار جنسی نوجوانان، مداخلات مذهبی است. نوجوانانی که در مراسم گوناگون مذهبی حضور جدی دارند، ارزش های مذهبی را جزو مهمی از زندگی خود می دانند و کمتر به فعالیت های جنسی زودهنگام می پردازند. این یافته ها، درباره نوجوانان مذاهبِ مختلفِ کاتولیک، پروتستان و یهود، کاربردی یکسان دارد.
در پژوهش هالپرن و همکاران (1994)، ترشح هورمون تستوسترون و رابطه آن با دین داری، روی صد پسر نوجوان بررسی شد. هدف آنها کنترل فعالیت جنسی این نوجوانان پسر بود. این افراد دریافتند که پرداختن به امور مذهبی و فعالیت های دینی، در ترشح هورمون جنسی تستوسترون نقش بسزایی دارد. زمانی که نوجوان به امور دینی سرگرم می شود یا به مقدمات و اصول دینی توجه می کند، نگرش جنسی او منفی می شود و رفتار جنسی اش کاهش می یابد؛ زیرا هنگام پرداختن به امور دینی، هورمون تستوسترون کمتر ترشح می شود و چون این هورمون کمتر ترشح می شود، فعالیت جنسی نیز کاهش می یابد.
آثار مداخلات مذهبی در کاهش اضطراب و تحمل فشارهای روانی پس از بهبود مشکلات روان شناختی، بررسی شده است. همچنین ارتباط بین مذهبی بودن و اضطراب و ناراحتی های روانی را در مطالعات همه گیرشناسی بررسی کرده اند. برای نمونه، نتایج دو بررسی نشان داد که اضطراب و ناراحتی های روانی افرادی که به عقاید مذهبی پای بند بودند، بسیار کمتر از کسانی بود که به این عقاید پای بند نبودند.
در بررسی های گوناگون، از جمله پژوهش جلیلوند (1378) درباره بررسی تأثیر نماز بر اضطراب دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران، دیده شد آن دسته از دانش آموزانی که نماز می خوانند و به انجام تکالیف مذهبی مقید هستند، اضطراب کمتری دارند. همچنین در پژوهش خلخالی (1380) با عنوان مقایسه نیم رخ رواین افراد با گرایش مذهبی بالا و پایین در شهرستان تنکابن، مشخص شد دانشجویانی که عقاید مذهبی بیشتری داشتند، کمتر به اختلال های روانی در آیتم های مربوط به آزمون MMPI مبتلا بوده اند.1
امروزه همه پژوهشگران غربی افزون بر درمان های معمول، به اثربخشی دعا در درمان بیماری های عاطفی، روانی، مشکلات زناشویی و بیماری قلبی عروقی پی برده اند. آنها در کنار درمان های معمول، بیماران را به دعا کردن تشویق می کنند. در پژوهشی می خوانیم: «بررسی حدود هزار بیمار قلبی در یک بیمارستان کانزاس سیتی نشان می دهد، زمانی که فردی برای بیماران دعا می کند، حال عمومی آنها بهتر می شود. پژوهشگران مؤسسه قلب امریکا در بیمارستان سنت لوک، در بررسی های خود به این نتیجه رسیدند که دعا برای شفای بیماران موجب می شود آنها به داروی کمتری نیاز پیدا کنند و سریع تر بهبود یابند. پژوهشگران به سرپرستی ویلیام هریس، پژوهشگر بیماری های قلبی، 99 بیمار مبتلا به بیماری های قلبی خطرناک مانند حمله قلبی یا انسداد شرایین اکلیلی قلب را مورد بررسی قرار دادند.
این محققان، پنج گروه داوطلب دعا کردن را برگزیدند تا هر روز برای هر یک از 446 بیمار دعا کنند. داوطلبان به جز اسم کوچک و بیمار بودن بیماران، اطلاعات بیشتری نداشتند و بیماران و پزشکان معالجشان نیز از برنامه دعا کردن بی خبر بودند. 524 بیمار دیگر به عنوان گروه کنترل انتخاب شدند. هریس می گوید: بیمارانی که برای سلامتی شان دعا شده بود، حالشان بهتر شد. به طور متوسط، کسانی که برای شفای آنها دعا شده بود، به میزان 11 درصد بهتر بودند».
1. شهنام ابوالقاسمی، تأثیر شعایر دینی بر بهداشت روانی جوانان، ص51.
دعا و آرامش ذهنی
پژوهش های علمی نشان می دهد در شخصی که به طور مرتب در نماز و ذکر و دعاست و افکار مزاحم را از خود دور می سازد، مجموعه ای از تغییرات مثبت فیزیولوژیک رخ می دهد. در چنین شخصی، سوخت و ساز، ضربان قلب و میزان تنفس کاهش می یابد و امواج مغز به طور متمایز آهسته تر می شود. این تغییرات، درست، متضاد تغییراتی است که بر اثر اضطراب و تنش تحریک می شود و در درمان بسیاری از بیماری ها از جمله پرفشاری خون، نامنظمی ریتم های قلبی، دردهای مزمن، بی خوابی های غیرعادی، ناباوری، علایم سرطان، علایم پیش قاعدگی، اضطراب و افسردگی های ملایم و معتدل مؤثر است. در حقیقت، چنانچه بیماری دچار استرس (تنش) شود یا استرسش تشدید شود، این حالت فیزیولوژیک درمان مؤثری به شمار می آید.
پژوهش های صورت گرفته در دانشگاه هاروارد نیز نشان می دهد روحانیت و معنویت، آثار شفابخشی در پی دارد و معنویت، تجربه حضور یک قدرت، نیرو یا انرژی ماورا و عالی که از آن به خدا تعبیر می شود و به شخص نزدیک است، تعریف می شود.1
1. سید محمدتقی آیت اللهی، بهداشت در صحیفه سجادیه، پایگاه تخصصی صحیفه سجادیه.
