معنویت

رابطة معنویت و اعتقادات دینی با سلامت روان 
مطالعــة منــابع اســلامی و نظریــات دانــشمندان مــسلمان ایــن نتیجــه را بــه دســت
میدهد که التزام بـه اعتقـادات مـذهبی، عامـل بازدارنـده بـسیاری از بیمـاریهـا ـ بـه
ویژه بیماریهـای روانـی ـ اسـت. شـواهد پژوهـشی موجـود (بـرای مثـال، گـارتنر و
همکــاران، 1991 /فینــی و مــالونی، 1985 /غبــاری بنــاب، 1381 /فرانــسیس و
همکــاران، 1995 /تمپلــر و همکــاران، 1995 /جلیلونــد 8713 /طهماســبیپــور و
کمــانگری، 1381 /رابــرت، 1965 /میلــر، 1968 (نــشان مــیدهــد کــه بــین التــزام
عملی بـه اعتقـادات دینـی و سـلامت روانـی همبـستگی مثبـت وجـود دارد. بـه بـاور
علامــه طباطبــایی «انــسان در صــورت پــذیرش توحیــد و عمــل بــه قــوانین دیــن
فطـری، ظرفیـت روانـیاش گـستردهتـر مـیشـود و در غیـر ایـنصـورت، احـساس
ناخوشایند و زندگی تیـره و تـاری خواهـد داشـت» نتیجـة ایمـان بـه خـدا و اجابـت
دعوت او، رشد و تکامـل مـیباشـد و در حقیقـت، مقـصود از دعـوت پیـامبران الهـی و پـذیرش آن توسـط مـردم دسـتیابی بـه تکامـل روانـی اسـت (حـسینی، 1373 بـه
نقــل از نویــدی و عبــدالهی، 1381 ،ص 138» (أَلا بِــذِکْرِ اللَّــهِ تَطْمــئِنُّ الْقُلُــوب :ذکــر
خدا موجب آرامش دلها میشود» (رعد : 22 .
گارتنر و همکارانش (1991 (دریافتند که شرکت در مراسم مذهبی موجـب کـاهش
نشانههای بیماری روانی میشـود. ویکتـور فرانکـل (Franckle) (1969 (نیـز نوشـت: 
توکل و اعتماد به خداوند فرد را به منتهادرجه سلامت روان قابل تصور میکشاند. 
رابطة معنویت و نگرش مذهبی با افسردگی و اضطراب 
ویلیام جیمز (james William (ایمان را مؤثرترین درمان اضطراب میداند و وجـود آن
را در زندگی برای کمک به انسان ها لازم مـیشـمارد. براسـاس مطالعـات انجـام شـده،
وجود باورهای مذهبی در پیشگیری از افسردگی و بیمـاریهـای روانـی مـؤثر اسـت و
فقدان چنین باورهایی باعث ایجاد افسردگی مـیشـود. باورهـای قـوی مـذهبی سـبب
میشود که افراد کمتر در معرض فشارهای روانی قرار گیرند و دچار افـسردگی شـوند. 
همچنین افرادی مانند بنیامین راش، پـدر روانپزشـکی آمریکـا، ویلیـام جیمـز، یونـگ،
فرانکل و فروم هر کدام بهنوبة خود اهمیت رفتارها و اعتقادات مذهبی را در پیـشگیری
از ناراحتیهای روانی یادآور شدهاند. 
تحقیقات فراوان، اثر مذهب را بر سلامت روان و کاهش علایم بیماری هـای روانـی
آشکار ساختهاند. براساس نتایج تحقیق تمپلر و همکاران (1995 (کسانی کـه باورهـای
مذهبی بیشتری دارند، اضطراب و افسردگی کمتری نشان میدهند. 
طهماسبی و کمانگری (1376 (برای بررسی اثر میزان نگـرش مـذهبی افـراد بـر
میزان افسردگی، اضطراب و سلامت روان آنان، مطالعـه ای روی 50 نفـر از بیمـاران
بیمارستانهای هفت تیر و مجتمع درمـان حـضرت رسـول اکـرم انجـام دادنـد و
نتیجه گرفتند که ضـریب همبـستگی بـرای میـزان نگـرش مـذهبی و اضـطراب 46
درصد، ضریب همبـستگی بـین نگـرش مـذهبی و افـسردگی 56 درصـد و ضـریب
همبستگی بین نگرش مذهبی و سلامت روان 85 . درصد است.

همچنین نویدی و عبدالهی (1381 (در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند کـه
بـین افـسردگی و التـزام عملـی بـه اعتقـادات اسـلامی همبـستگی منفـی وجـود دارد. 
پژوهشهای دیگری نیز مؤید این است. تمپلر و همکاران (1995 (داشتن اعتقاد مذهبی
بیشتر با اضطراب و افسردگی کمتری همراه است. فرانسیس و همکاران (1995 (نـشان
دادند که بین مذهبیبودن و داشتن مشکل روانی همبستگی منفی وجود دارد. پروپـست
و همکاران (1992 (عنوان کردند که تلفیق درمانشناختی رفتاری و ارضای مذهبی بیش
از سایر روشهای درمانی در درمان بیماران افسرده می تواند مؤثر باشد. رابرت (1965 (
و میلر (1968 ،(لیند نتهال و همکاران (1970 (نشان دادند که رابطة مذهب و اضطراب
و افسردگی منفی است. جلیلوند (1387 (بررسی تأثیر نماز با اضطراب در دانشآموزان
دبیرستانی شهر تهران دریافت کسانی که نماز می خوانند و مقید به تکالیف مذهبیاند، از
اضطراب کمتری رنج میبرند. 
رابطة معنویت و مذهب با سلامت جسمی 
بسیاری از پـژوهشهـا رابطـة مثبـت بـین مـذهب و سـلامت بـدنی را نـشان دادهانـد. 
آکلــین، بــروان و منیــوگر (1983 (در بررســی رابطــة مــذهب و توانــایی مقابلــه بــا
سـرطان دریافتنـد کـه نگـرش مـذهبی در مبتلایـان بـه سـرطان، شـکلگیـری نگـرش
مثبــت بــه زنــدگی را در پــی دارد. کاکازروســکی (1989 (نیــز در بررســی بیمــاران
مختلف نشان داد که مـذهب باعـث کـاهش اضـطراب ناشـی از بیمـاریهـا مـیگـردد
(خدایاری فرد و دیگران، 1380 ش، 2 ،ص47 .(
استماع آوای قرآن کریم سبب کاهش اضطراب بیمـاران قلبـی مـی شـود (خـاتونی،
1376 .(همچنین رمضانی (1380 (دریافت که استفاده از درمانهای روان شناسـی تـوأم
با شیوههای مبتنی بر باورهای مذهبی آلام روحی و روانی افراد مبتلا به ایـدز را کـاهش
میدهد و زمینة پیشگیری از گسترش و انتقال ویروس به افـراد دیگـر در آنهـا تقویـت
میشود. موسوی و همکاران (1380 (به این نتیجه دسـت یافتنـد کـه عـدم حـضور در
مراسم مذهبی بر ابتلا به بیماری قلبی مؤثر است.

رابطة معنویت و مذهب با سرطان 
کولیپ (1936 (در بررسی کودکان مبتلا به سرطان خون نشان داد که عبادت مـیتوانـد
عمر این کودکان را افزایش دهد. در افراد سالخورده نیز رابطـهای مثبـت بـین سـلامت
جسمانی و روانی آنها با مذهب بهدست آمده است. 
رابطة معنویت و نگرش مذهبی با اختلال شخصیت وسواسی 
بررسیها نشان داده که زنان دارای اختلال شخصیت (disorder personality (وسواسی
هم نگرشهای مذهبی نیرومندتری دارند و هم بیش از دیگران اعمال مـذهبی را انجـام
 میدهند (لوئیس و مالتبی، 1994 ،ش21 ص، 16 .
رابطة معنویت و مذهب با عملکرد تحصیلی و استرسورهای دانشجویی 
در پژوهش توسط لو و هاندال (1995 (در 500 دانشجویی که سـن آنهـا از 16 تـا 47
سال بود، به رابطة معناداری بین مذهب و سازگاری با دانشگاه بهویژه برای دانـشجویان
تازه وارد دست یافتند. 
پژوهشهای صورتگرفته دربارة معنویت و دیگر متغیرها نشاندهندة آن است که بین
درجة نگرش مذهبی مسیحیان و اعتقاد به منبع کنترل بیرونی و قدرت ماورای خود، رابطة
مثبت معناداری وجود دارد (راسموسن و چارمن، 1995 ،( انجمن هـای مـذهبی مهـاجران
تبتی در هندوستان بر سازگاری آنان به جامعة هندوسـتان مـؤثر بـوده اسـت (محمـودی،
1992 (. مذهب نقش مهمی در جلوگیری از گرایش افراد به بزهکـاری دارد (چادویـک و
تاپ، 1993 .(ویژگیهای مذهبی عامل مهمـی بـرای سـازگاری دوبـاره و اصـلاح رفتـار
زندانیان بهشمار می آید (گونینگ، 1995 .(نوجوانـان بزهکـار نـسبت بـه نوجوانـان غیـر
بزهکار نگرش مذهبی قوی تری دارند (زهرا و احمد، 1993 ).همچنین نقش های مـذهبی
بر رفتار جنسی نوجوانان مؤثر بوده است و آنهایی که ارزشهای مذهبی را جزء مهمـی از
زندگی خود در نظر میگیرند، کمتر به فعالیتهای جنسی زودهنگام میپردازنـد (تورتون کامبرون، 1989 .(پرداختن به امور مـذهبی و فعالیـتهـای دینـی بـر ترشـح هورمـون
تستوسترون در نوجوانان پسر مؤثر اسـت (هـالپرن و همکـاران، 1994 /رابـرت، 1965 /
میلر، 1968 )که رابطة مذهب با عزت نفس مثبت است. 
 استفاده مذهب در مشاوره و رواندرمانی
دیدگاه اگزیستانسیالیستی در مشاوره بهطور عمیـق و جـدی بـر معنـای زنـدگی و بعـد
معنوی زندگی انسان توجه داشته است. با این وجود، بررسی دیگر رویکردها نیز خـالی
از لطف نیست. در این میان رویکرد چند وجهی لازاروس با توجه بـه انعطـاف پـذیری
بالای خود میتواند در رابطه با معنویت به کار گرفته شود. دیدگاه لازاروس یـا دیـدگاه
التقاطگرایی تکنیکی روشهایی را از منابع گوناگون بدون پایبندی الزامی به نظریه ها یـا
مکاتبی که از آنها مشتق میشود، بهکار میگیرد. ایـن رویکـرد از دیـدگاههـای مختلـف
استفاده میکند، بسیار انعطافپذیر بوده، تلاش دارد تا دیـدگاههـای نظـری متفـاوت را
ترکیب کند. لازاروس در این نظریه به شالودة درمان خود، یعنی ابعاد و وجوه میپردازد
و فرد را از جوانب مختلف که به ID – BASIC مشهور اسـت، ارزیـابی مـیکنـد و در
نهایت با شناخت حوزههای ناکارامد اقدام به بهکارگیری تکنیکهای مختلـف مـیکنـد. 
هفت وجه مشخص یا ابعاد وجود دارنـد کـه در وضـعیتی پایـدار از تغییـرات دایـم و
متعامــل متقابــلانــد و در ارتبــاط بــا پیامــدهای پیچیــده رفتــار و دیگــر فراینــدهای
روانشناختیاند. ID – BASIC از اولین کلمه هر یک از بعـدها بـهوجـود آمـده اسـت
 (لازاروس، 1992 ش، 1 ص، 78 .
B :رفتار عمل مؤثر برای رسیدن به اهداف واقعبینانه؛ 
A :عاطفه شناختن و روشنساختن و تشخیص احساسات، بالابردن احساسات مثبـت و
تطابق با احساسات منفی؛ 
S :احساس در تماس بودن و لذت بردن از هیجانات خویش؛ 
I :تصویرسازی کاربرد تصاویر تطابقی در تماس با تصویرسازی ذهنی خویش؛ 
C :شناخت (Cognition (داشتن اطلاعات کافی و دقیق و تفکر واقع گرایانه؛

 :روابط بین فردی (relationship Interpersonal (داشتن مهارتهـای ارتبـاطی ماننـد
مهارتهای گفتگو و جرات ورزی؛ 
D :دارو زیستشناختی (biology Drug (توجه کافی به سلامت جسمی خویش. 
تکنیکهای درمان چندوجهی بسیار متعدد میباشند؛ ولی با توجه به عنوان مقاله بـه نظـر
میرسد تکنیکهای درمان در ابعادشناختی، هیجانی و عاطفی میتواند به کار گرفته شود
که از جملة آنها میتوان به موارد زیر اشاره نمود: 
تکنیک الگوگیری (modeling ،( صندلی خالی (chair Empathy ،(تمرکـز (focusing،( 
مراقبه (دعا و نیایش) (meditation ،(آموزش آرام سازی (relaxation (همراه بـا شـعائر
دینی در دین اسلام که میتواند نوعی تخلیة هیجانی مفید باشـد، تـصویرپردازی ذهنـی
ضد شـوک آینـده (imagery shock future – Anti ،(تـصویرسازی مثبـت ( Positive
imagery ،(فرافکنی زمان (progection Time ،(کتاب درمـانی (biblitherapy :(بنـا بـه
اعتقاد لازاروس یک کتاب خودیاری میتواند ارزشمندتر از یک دوجـین جلـسه باشـد. 
این کتابهای انتخاب شده در حوزة دینی و فرهنگی باید خوب مطالعه شده، در طـول
جلسات مشاورهها به بحث گذاشته شوند. 
تکنیک توقـف فکـر (blocking Though (و تـصحیح مفـاهیم غلـط ( Correction
آمـوزش )، Ellis’s ABC paradigm) الـیس آلبـرت ABC الگـوی )، misconception
خودسازماندهی (training instruction Self (و خودتعلیمی از جملـه خودگـوییهـای
مثبت که در دین اسلام میتواند ذکرهایی باشد که مراجـع انجـام مـیدهنـد و موجـب
کاهش تـنش و اضـطراب و ایجـاد امیـدواری او مـیشـود. آمـوزش روابـط اجتمـاعی
(training Communication (و چگونگی شرکت در مراسـم دینـی و ترغیـب مراجـع
بهدلیل خاصیت تخلیة هیجانی و عاطفی، اعم از مراسم عزاداری یا جشن هـای مـذهبی،
آموزش دوسـتیـابی (training Friendship (بـا افـرادی کـه در ایـن مراسـم شـرکت
 میجویند (کولد. ج، 2002 ش، 2 ص، 19 

منابع:

درآمدی بر رابطه معنویت و دین با روانشناسی با تکیه بر دیدگاه چند تن از  روانشناسان مطرح